امنیت عرضه انرژی و خطوط انتقال انرژی همواره دغدغه کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی بوده است. در این بین کشورهای صادرکننده انرژی همواره در صدد یافتن بهترین مسیر برای صادرات انرژی بوده‌اند تا ضمن افزایش امنیت عرصه انرژی از مزایای اقتصادی و ژئوپلیتیک (سیاست جغرافیایی) مسیرهای جدید انتقال انرژی حداکثر منافع را ببرند و از این طریق قدرت چانه‌زنی کشور صاد کننده در معادلات منطقه‌ای و جهانی انرژی افزایش یابد.

امنیت عرضه انرژی در تنگه هرمز همواره نقش مهمی در امنیت انرژی و رشد اقتصادی  و امنیت ملی کشورهای مصرف‌کننده انرژی داشته است. این در حالی است که ایران از زمان هاشمی رفسنجانی بارها تهدید به بستن تنگه هرمز کرده بود. این تهدیدها در زمان روحانی هم ادامه یافت. روحانی به صراحت گفت که وقتی ایران نمی‌تواند نفت خود را در بازار به فروش برساند چرا باید سایر کشورهای منطقه نفت بفروشند.

اهمیت تنگه هرمز

پیش از اشاره به مشخصات و مزایای احداث خط لوله گوره ـ جاسک باید به نقش مهم و حیاتی تنگه هرمز در امنیت منطقه‌ای و جهانی انرژی نگاهی داشت. تنگه هرمز یکی از هشت گذرگاه راهبردیک حمل‌و‌نقل دریایی نفت جهان است و در نیمه اول سال ۲۰۱۸، روزانه به‌ طور میانگین ۴.۱۷ میلیون بشکه نفت از تنگه هرمز به کشورهای عمده مصرف‌کننده نفت حمل شد.

شرق آسیا (چین، کره جنوبی و ژاپن) از مشتریان عمده ال‌ان‌جی در جهان‌اند و همه کشورهای تولید‌کننده ال‌ان‌جی در صدد افزایش صادرات آن به شرق آسیا هستند. در حال حاضر با توجه به اینکه قطر بزرگ‌ترین تولیدکننده ال‌ان‌جی است بیش از یک سوم ال‌ان‌جی دنیا از طریق تنگه هرمز حمل می‌شود.

تقریبا ۳۰ درصد نفت عبوری از گذرگاه‌های راهبردی جهان از تنگه هرمز می‌گذرد. این میزان نفت محموله‌های ایران، عربستان سعودی، عراق، امارات عربی متحده و کویت را شامل می‌شود. با توجه به اینکه اقتصاد کشورهای عمده صادر‌کننده نفت در منطقه وابسته به نفت است طبیعی است که این کشورها برای مقابله با هرگونه تهدیدی که امنیت عرضه انرژی را با چالش جدی مواجه کند تدابیر لازم را اتخاذ می‌کنند.

تهدید مداوم ایران برای بستن تنگه هرمز با توجه به مشکلات موجود در سیاست خارجی ایران با عربستان و امارات باعث شد تا هفت خط لوله برای دور زدن تنگه هرمز ساخته شود که تا به امروز چهار خط آن عملیاتی شده است. امارات، عربستان و عراق این خطوط لوله را ساخته‌اند.

خط لوله  گوره ـ جاسک

در پی تهدیدهای مداوم ایران برای بستن تنگه هرمز، تهران برای امنیت عرضه نفت به بازار در صدد احداث مسیر جایگزین بر آمد. در این بین مسئولان مربوطه یکی از دلایل مهم احداث این پروژه را ایجاد اشتغال در مناطق محروم و تمرکززدایی عنوان کرده بودند. بر این اساس عنوان شده است که پس از احداث خط لوله انتقال نفت خام از گوره به جاسک فرصت‌های جدید شغلی در استان‌ هرمزگان و استان‌های هم‌جوار آن شامل کرمان، سیستان و بلوچستان، بوشهر و فارس ایجاد خواهد شد. هرچند تنوع‌بخشی به ترمینال‌ها و مسیرهای صادراتی از بُعد امنیت منطقه‌ای و امنیت عرضه انرژی هم مورد نظر ایران بوده و است.

کاهش خطر صادرات نفت نیز نقش مهمی در احداث نفت گوره ـ جاسک داشته است. باید در نظر داشت که در جریان جنگ ایران و عراق پایانه خارک بیش از ۴۰۰ بار مورد حمله عراق قرار گرفته بود و از زمان یافتن جایگزین برای این پایانه، مورد توجه بود. توسعه بندر مکران در سال‌های گذشته مورد تاکید مقام‌های ایران قرار گرفته بود و احداث این خط لوله در راستای افزایش نقش بندر مکران در سیاست جغرافیایی منطقه‌ای ارزیابی شده است. 

در سال‌های گذشته و در چارچوب افزایش نقش دیپلماسی انرژی در سیاست خارجی ایران قرار بود خط لوله‌ای از نکا در استان مازندران تا جاسک در سواحل مکران احداث شود تا ایران از مزایای معامله پایاپای نفتی (سوآپ) با کشورهای حاشیه دریای خزر بهره‌مند شود، هر چند تحریم‌ها باعث شده تا نقش سوآپ در سیاست منطقه‌ای ایران روز به‌روز کاهش یابد.

با توجه به شرایط جغرافیایی میادین تولید نفت و گاز  در ایران در روند احداث خط لوله گوره ـ جاسک آینده‌نگری هم صورت گرفته است و میعانات گازی از طریق این خط لوله منتقل خواهد شد. از مزایای این خط لوله می‌توان به این نکته اشاره کرد که اگر پایانه نفتی خارک دچار مشکل شود این خط لوله می‌تواند به عنوان جایگزین نقش مهمی در امنیت عرضه انرژی ایفا کند.

دور زدن تنگه هرمز مزیت اصلی این خط لوله عنوان شده است. امکان صادرات گاز طبیعی و ال‌ان‌جی از طریق خط لوله برای ایجاد رقابت با قطر نیز از مزایای این خط لوله عنوان شده است. باید در نظر داشت که در دوران فعلی فقط چین خریدار نفت ایران است و جنگ تجاری آمریکا با چین و افزایش رقابت این دو کشور در سطح جهان شرایط تداوم خرید نفت ایران از سوی چین را فراهم کرده است.  

ظرفیت نهایی خط لوله گوره ـ جاسک یک میلیون بشکه در روز است. در حال حاضر این خط لوله با ظرفیت ۳۰۰ هزار بشکه در روز فعال است و برای احداث این خط لوله ۱.۵ میلیارد یورو هزینه شده است. خبرگزاری ایرنا در ماه خرداد در گزارشی خبر داد که در هزینه احداث این خط لوله با توجه به تامین بیش از ۹۱ درصد از تجهیزات مورد نیاز در ساخت از داخل در حدود ۵۰۰ میلیون یورو صرفه‌جویی شده است. با توجه به قطعی برق در ماه‌های اخیر با صرف چنین هزینه‌ای می‌شد نیروگاه احداث کرد و بخشی از نیاز ایران به برق را برطرف کرد.

با توجه به وضعیت بد اقتصادی ایران به دلیل تحریم و ناتوانی سیستم در کنترل و مبارزه با شیوع کرونا هزینه میلیاردی برای این پروژه را با چالش مواجه کرده است. ایران به دلیل تحریم‌ها قادر نیست با ظرفیت کامل نفت صادر کند. در بخش گاز طبیعی با توجه به مصرف بالای داخلی و کمبود سرمایه‌گذاری خارجی برای افزایش ظرفیت تولید و صادرات، ایران در ۱۰ سال آینده نیز نمی‌تواند سهم خود را در بازار منطقه ای افزایش دهد. از پنج پروژه ایران در بخش ال‌ان‌جی هم که فعلا هیچ‌کدام به بهره‌برداری نرسیده است و تاسیسات ناتمام پروژه‌های ال‌ان‌جی به تدریج در حال فرسوده شدن است و این به معنی ناتوانی ایران برای صادرات آن در کوتاه‌مدت خواهد بود.